Typ je ‘Oterdum’ in op een navigatiesysteem, dan volgt er nog altijd een route. Maar waar je ook heenrijdt, een dorp zul je niet meer vinden. Wel een dijk, oude graven en witte stenen die de oude plek van de kerk markeren. Rechts van al die leegte vind je de chemische fabrieken die vanaf 1950 uit de grond schoten. In dat jaar werd een zoutlaag ontdekt in Veendam en Winschoten. Vier jaar later stond de eerste sodafabriek boven het nabijgelegen dorp Weiwerd. Aluminium, chloor en afvalwater volgden al snel.

De gemeente Delfzijl bouwde zo twintig jaar lang aan de chemische industrie die het havenstadje het ‘Rotterdam van het noorden’ moest maken. De ruim zevenhonderd dorpelingen van Oterdum, Heveskes en Weiwerd raakten aan die ambities hun huis kwijt. Het zijn de laatste Nederlandse woonplaatsen die volledig verdwenen zijn. In 1975 woonde niemand meer in Oterdum en Heveskes. De laatste officiële inwoners van Weiwerd verlieten het dorp in 2014.

Vandaag vinden dorpelingen vooral leegte wanneer ze hun geboortegrond bezoeken. De industrie is nooit tot de dorpen gekomen, en hun huizen lijken voor niets verdwenen. Als ze elkaar nu in een supermarkt in Delfzijl treffen, komt altijd dezelfde vraag naar boven.

“Had het allemaal niet anders gekund?”

Dertig gezinnen – 102 koppen – noemden het dorp aan zee thuis. Op de weg die nu richting het industrieterrein van Delfzijl loopt, kon je een biertje halen bij Café de Vries. Volgde je het zandpad het dorp in, vond je de kruidenierswinkel en het café van de familie Smith. Bij het verlaten van het dorp liep je de Oterdummerwarven op.

Links: een ansichtkaart van Oterdum uit 1914 met op de achtergrond het witte kerkje. Bron: oosterhoek.com
Rechts: het interieur van de Hervormde Kerk van Oterdum in 1960.

Boven: een ansichtkaart van Oterdum uit 1914 met op de achtergrond het witte kerkje. Bron: oosterhoek.com
Onder: het interieur van de Hervormde Kerk van Oterdum in 1960.

Door de babyboom en de komst van oogstmachines hadden de boeren in de jaren vijftig geen werk meer voor iedereen. Waar het platteland leegstroomde, raakten westerse industriesteden overvol. Oterdum en de andere dorpen juichten dan ook de vondst van het zout toe. De sodafabriek betaalde meer, bood vakantiedagen en een goedkope nieuwbouwwoning. Ook mannen die op het land werkten, verlieten hun boer met vreugde.

Het havenschap besliste welk land naar welke industrie ging. In de kelder van het gemeentehuis liggen honderden brieven, beleidsplannen en notulen over de industrialisatie. In die plannen uit de jaren vijftig is te zien hoe het havenschap de industrieterreinen al over Oterdum en het nabijgelegen Heveskes heen tekende. De bewoners wisten nog van niets.

Na lang twijfelen, vertrok ook Kamminga’s vader naar de fabriek. Het gezin verhuisde naar een herenhuis naast het witte kerkje. Zijn moeder begon een pension. “Die jonge Duitse fabrieksarbeiders waren net haar kinderen”, zegt Kamminga. Ineens was er geld voor een douche. Een koelkast. Telefoon. Televisie. “We kwamen in een nieuwe wereld terecht.”

Maar op de rem trappen, dat wilde verder niemand.

Dat zeewater zorgde ook voor problemen. Na de watersnoodramp van 1953 moesten zeedijken een peilstijging van 6,2 meter aankunnen. Oterdum lag in een inham, waardoor de dijk enkele meters de zee insprong. Idyllisch, maar kwetsbaar. De dijk moest rechter, zwaarder en hoger worden, besloot de Provinciale Waterstaat. Oterdum sparen, vonden ze verspilde moeite. Het dorp liep leeg en wie overbleef was al op leeftijd, werd in 1959 aan de provincie gerapporteerd. “Het zal nodig zijn Oterdummers in een zo vroeg mogelijk stadium vertrouwd te maken met de gedachte dat hun dorp gaat verdwijnen.”

Op de foto de fietswinkel, benzinepomp en het autobedrijf van de opa van Anita Klok-Mulder.
Bron: oosterhoek.com 

Steeds vaker signaleerden Oterdummers vertegenwoordigers van het havenschap. Met een zak geld in de hand vroegen zij hen te verhuizen, vertelt Anita. Soms was dat “een beetje” gedwongen. “Je hoorde verhalen waarin het havenschap zei dat als je nu niet wegging, je later misschien niets meer voor je huis zou krijgen.”

Eén voor één vertrokken de dorpelingen, protest was er bijna niet. Onderling mopperden ze, maar ze haalden het niet in hun hoofd om in opstand komen, vertelt Anita. “Er was vooral gelatenheid. Nu zouden mensen denk ik meer tegengas geven. Maar toen dachten de meesten: wat moet, dat moet. We kunnen de veranderingen van de wereld niet tegenhouden. En zo denk ik er eigenlijk nog steeds over.”

Anita Klok-Mulder

In Oterdum had Klok-Mulder het gevoel dat iedereen op haar lette. “Als ik bij de weilanden met een jongen stond te praten, wist mijn vader het binnen vijf minuten. Ik voelde me dan echt verlinkt.” Ze wilde de wereld in. “Voor jonge mensen was er in Oterdum weinig te vinden.” Haar grootouders waren wel verdrietig. “Mijn opa zei dat hij zou sterven zodra hij Oterdum verliet.” Anita lacht. “Dat klopte gelukkig niet.” Haar ouders spraken weinig over het aankomende vertrek. “Je moest het verdriet in stilte dragen, vonden ze.” 

Oterdum was midden jaren zeventig volledig verdwenen. De fuiken van Kamminga’s vader lagen toen nog steeds achter de nieuwe dijk, vertelt hij met een lach. “Maar met de aanleg van de nieuwe havenmond was ook dat over.” De gemeenschap viel volledig uit elkaar, zegt Klok-Mulder. In het dorp kende ze iedereen, maar na de verhuizing zag ze alleen de beste vrienden van haar ouders nog. “Als kind noemde ik dorpelingen oom en tante. Er viel een stukje familie weg.”

Als tienjarige vond Ina Wolthuis-de Vries (65) die vreemde mannen wel spannend, vertelt ze terwijl ze in de keuken van haar boerenbedrijf in Meedhuizen koffie zet. Ze heeft de roze wangen van een jonge vrouw, haar ogen twinkelen achter grote, ovale glazen. Met haar beste vriendin hing ze geregeld over het ijzeren hek, turend naar het gesjouw en het getimmer. Als er sneeuw lag, roetsjten de meiden met een slee stiekem de zandbergen af.

“In de ochtend stond dezelfde man ons altijd bij het hek op te wachten,” vertelt Wolthuis-de Vries. “Hij leidde ons, een groepje van ongeveer tien kinderen, het bouwterrein over. Naar school. Aan het eind van de dag wachtte de man ons aan de andere kant op. Het bouwen ging gewoon verder terwijl wij daar liepen. Hij had een helm op, maar wij niet.” 

Wanneer een gezin vertrok, reed de bulldozer bijna direct voor om het huis neer te halen. Het havenschap was bang voor krakers, vertelt Henk Dijk (69). Zijn moeder was een weduwe met zeven kinderen, het gezin huurde een huis op tweehonderd meter van de aluminiumfabriek. “Het dorp verdween voor je ogen”, vertelt hij. “De laatste jaren stond er hier en daar nog een huis waar iemand woonde; de rest was al leeg of gesloopt. Winkels waren er al niet meer. Met al die lege kavels was het een soort oorlogsgebied.”

Op haar dertiende verhuisde Ina Wolthuis-de Vries naar Meedhuizen. Waar Heveskes in de avond een donker “spookdorp” was, zag Wolthuis-de Vries daar verlichte huizen, reclameborden en lantaarnpalen. Ze lacht. “Ik wist eigenlijk niet hoe een gewoon dorp eruit zag.” Wanneer ze met haar familie ging zwemmen in de Eems, stopten ze altijd even bij Heveskes. Alleen de kerk en haar opa’s oude schuur stonden er nog. Een gek gezicht, vond Wolthuis-de Vries. “Je zag het dorp niet meer.”

Toch wilde de verhuurder het ouderlijk huis van Klaas Paapst (73) al verkopen. De twintiger verhuisde daarom met zijn ouders naar een flatje in Delfzijl. Paapst, een breedgeschouderde man met een vrolijk krulsnor, zag het als het begin van iets groters. “Iedereen, ook die verhuurder, wist dat Weiwerd uiteindelijk zou verdwijnen.”

Voor zijn vader was het moeilijker. In de oorlog overleed de oudste broer van Paapst toen er een bom op het huis viel. Zijn vader was erbij. Bij de verhuizing laadden Paapst met zijn vader en zwager de spullen in. Zijn vader kwam met de meest onzinnige dingen aanlopen, zoals oude fietsbanden. Alles moest mee, zegt Paapst. “Alsof het nog oorlog was. Zijn verstand was er niet meer bij.” Paapst lachte er om. “Maar het was geen grap. Hij was volledig de weg kwijt.”

In 1972 vertrok PvdA-wethouder Jan Beijert naar Weiwerd om de toekomst van het dorp met inwoners te bespreken. Dat was bij de andere dorpen niet gebeurd. De Amerikaanse farmaceut Upjohn had toen al een optie voor terrein.

De dorpelingen uitten hun bezorgdheid op felle toon, blijkt uit de notulen. “Men [kan] helemaal niet meer van inspraak spreken,” zei de baas van Paapst. “De zaak is reeds beklonken.” Zijn zakenpartner Hageman vond dat Weiwerd welbewust onleefbaar wordt gemaakt. Voor Upjohn waren alleen ‘schone fabrieken’ bij het dorp beloofd, zei hij. Weiwerd maakt echt nog een kans, verzekerde wethouder Beijert de dorpelingen. “De aanhouder wint.” Maar die aanvankelijke felheid sloeg uiteindelijk niet om in protest.

Dorpelingen werden gemotiveerd maar niet gedwongen te vertrekken, vertelt Paapst. “Dus niet iedereen ging.” Toen het huis van zijn ouders werd gesloopt, nam hij zijn vader mee om te kijken. De pannen lagen al van het dak af, twee muren waren weg. “Mijn vader stapte uit de auto en stak meteen een sigaar op. Hij praatte niet, hij bleef kijken.”

Op de foto het laatste huis van Klaas Paapst.
Bron: oosterhoek.com

Rond die tijd begon Henk Dijk uit Heveskes als toezichthouder bij het havenschap. Hij controleerde het baggeren van de haven. Elke dag liep hij richting de slibdepots over de Hoofdweg van zijn oude dorp. Sentimenteel werd hij er nooit van. “Natuurlijk denk je weleens aan vroeger, maar ik stond niet met weemoed voor het kerkje. Dat past niet bij mij.”

Het afbreken van huizen in Weiwerd ging ondertussen gewoon door, vertelt hij. “Als er een huis leegstond, riep een collega van mij altijd: ‘Kom jongens, we kunnen er weer een platgooien!’ Zat er een kraker in, dan sloten we het water en de elektriciteit af. Soms dacht ik wel: moet dat nou? Mooie huizen gingen verloren en het land lag braak.”

Paapst werd beheerder van het verenigingsgebouw. Wekelijks kwamen Weiwerders uit Delfzijl en omgeving daar nog bij elkaar. “Het dorpsleven ging zo toch een beetje door.” 

Weiwerd verdween gestaag. In 1996 woonden er nog twintig mensen. Ook het verenigingsgebouw sloot haar deuren. Met twee anderen richtte Paapst de Stichting Behoud Weiwerd op. De wierde kreeg door hen een beschermde archeologische status en ze overtuigden de gemeente om twee kilometer aan oude klinkerpaden in Weiwerd terug te leggen. Met een groepje vrijwilligers snoeiden ze de bomen en legden ze meidoornhagen aan, vertelt Paapst. Zelfs Seaports-directeur Post kwam af en toe helpen. “Dan kwam hij op zijn klompen mijn schuur binnen met soep en broodjes voor iedereen. De haag die Post gepoot heeft, blijf ik – met dat jaarsalaris – de duurste haag van Nederland noemen.”

Ondanks rapporten over geluids- en stankoverlast, bleven Paapst en zijn vrouw tot 2014 in Weiwerd wonen. Toen zijn oude baas de grond aan een recyclingbedrijf verkocht, was het over. Ze verhuisden naar een appartement in Delfzijl. Zijn vrouw was blij, vertelt hij. “Vijftig procent van ons wilde in Weiwerd blijven. Dat is niet genoeg.”

Groningen Seaports wil start-ups naar Weiwerd halen. “Een ‘brain-wierde’ noemen ze dat”, vertelt Paapst. Hij heeft er weinig vertrouwen in. “Die boerderijen vallen half uit elkaar, en er lopen dieven rond.” Paapst is tevreden met wat hij heeft bereikt. “Maar blij ben ik niet.” Zijn ogen worden vochtig. “Dat was ik geweest als het dorpje had mogen blijven bestaan. Die gezelligheid, het ons kent ons. Dat heb je in een appartementencomplex in Delfzijl niet.” 

Elke Hemelvaartsdag gaan Oterdummers op de knieën om de begraafplaats en het monument netjes te houden. “De tachtigplussers zitten dan op een bankje”, vertelt Anita Klok-Mulder. “Verhalen te vertellen.” De industrie heeft Oterdum – nu een ‘waddenfietsroute’ – nooit bereikt. Het dorp had er nog kunnen zijn, denkt Klok-Mulder dan ook. “Aan de andere kant hadden we uiteindelijk ook niet onder die chemische rook willen wonen.”