In memoriam

‘Een doodse stilte’, dat is hoe Hubert Bruls zich de zaal vol burgemeesters herinnert, nadat minister van justitie Grapperhaus voor het eerst serieus polst om samen De Avondklok in te voeren. Het is een koude maandagavond begin 2021, de besmettingscijfers zijn hoog, en er is een zeer mysterieuze Britse virusmutatie binnen onze landsgrenzen ontdekt. De Veiligheidsraad, met voorzitters van de 25 veiligheidsregio’s, is samen in de Statenzaal in Utrecht voor hun wekelijkse beraad over de coronamaatregelen.

“Onze reactie was een gewogen stilte”, blikt Bruls, burgemeester van Nijmegen en voorzitter van de Raad, terug. Is een Avondklok écht wat ze op dat moment willen geven aan Nederlanders? “Midden in de donkere wintermaanden, met sinds half oktober strenge lockdownmaatregelen, in een tijd waarin burgers snakken naar perspectief?”

In het najaar van 2020 werd door politici en OMT-leden al wel gefantaseerd over de invoering van De Avondklok, maar meer zoals verliefde tieners fantaseren over mogelijke kindernamen voor kroost die waarschijnlijk toch nooit komt. Andere Europese landen hadden allang een curfew (van het Franse ‘couvre-feu’, het doven van de vuren) als wapen tegen de verspreiding van het coronavirus, maar in het liberale en tolerante Nederland, waar we wars zijn van regeltjes? Zouden mensen zich er hier überhaupt aan houden?, was de gedachte.

De wetenschappelijke virusbestrijders van het Outbreak Management Team flirtten wel met De Avondklok als optie, maar drongen nooit aan. Rutte dreigde enkel met De Avondklok, als uiterste regionale maatregel voor coronahotspots als Rotterdam en Twente.

Maar in januari 2021 zijn de kaarten anders geschud. De cijfers zijn niet gunstig, ondanks de nóg strengere maatregelen van half december. Daarom legt Grapperhaus bij het overleg op die koude maandagavond in Utrecht het invoeren van De Avondklok als serieuze optie op tafel, voor het eerst met de blik van een vader die écht aan kinderen wil beginnen.

De Nijmegse burgemeester Hubert Bruls staat de pers te woord over de invoering van de avondklok (foto:ANP)

Bruls twijfelt. Noemt De Avondklok “toch de zwaarste vrijheidsbeperking sinds de Tweede Wereldoorlog.” Het kabinet vraagt met spoed advies aan het OMT. Dat neemt de beschikbare Europese data onder de loep, en komt tot de conclusie dat De Avondklok het aantal besmettingen met zo’n tien procent kan terugbrengen.

OMT-lid en hoogleraar sociale geneeskunde Christian Hoebe noemt De Avondklok een ‘wapen’. “Misschien wel het zwaarst mogelijke wapen, ja.” Om in oorlogsjargon te blijven: het OMT adviseert het nu, begin januari, als het juiste wapen in de strijd tegen de Britse mutanteninvasie.

Op basis daarvan – van die tien procent en daarnaast het tegengaan van illegale feestjes en avondbezoek – gaan ook Bruls en zijn Veiligheidsraad om. Op woensdag 20 januari bevestigen Rutte en De Jonge op televisie: De Avondklok komt er. Haar geboorte staat gepland over drie dagen, in de nacht van zaterdag 23 januari.

Je hebt lastige bevallingen die uren duren. Je hebt zware bevallingen van een etmaal, met out of body-ervaringen en de vraag of het kindje het zal redden. En je hebt de bevalling van De Avondklok, zo heftig dat er rellen met grootschalige vernielingen en autobranden naar vernoemd zijn. Vraag aan Bruls wat hem te binnen schiet als hij aan het eerste weekend denkt, en hij antwoordt: de Avondklokrellen. Vraag het aan Primera-eigenaresse Maaike Neufeglise uit Den Bosch, en zij komt met een beeld van haar winkel dat heel Nederland door zou gaan en dat nooit meer van haar netvlies verdwijnt. “Verschroeide verjaardagskaarten, het bloed op de grond en de enorme ravage in mijn winkel, waar alles kapotgeslagen was.”

De zaterdagnacht waarop De Avondklok ter aarde komt, gaat initieel nog gepaard met rust in anders drukke uitgaansstraten. Schrijfster Marieke Lucas Rijneveld verwelkomt haar vredig in onze wereld met een gedicht op de voorpagina van Trouw. Met de verwondering waarop mensen uit de Sahara voor het eerst sneeuw zien, aanschouwen stedelingen na negen uur de plotselinge leegte op straat. 

Patrouilles van boa’s en agenten delen gestaag boetes uit – de eerste drie dagen extra streng, is het plan, om duidelijk te maken dat dit geen fantoomkind is. Alleen met een verklaring of een hond ontkom je aan een proces verbaal, dus wordt de straat van hondenbaasjes en langszoevende maaltijdbezorgers op elektrische fietsen. De kortstondige handel in bezorgtassen op Marktplaats om aan De Avondklok te ontsnappen wordt is snel stilgelegd. Het internetverkeer van KPN piekt door het verplichte binnenblijven. Van onrust lijkt geen sprake.

Het blijkt stilte voor de storm. De Avondklok verandert na twee dagen van een stil, slapend kindje, in de luidste huilbaby die Nederland ooit gekend heeft. Zaterdag is er onrust op Urk en in het Limburgse Stein. Wat op zondag begint met grootschalige protesten tegen coronamaatregelen in Amsterdam en Eindhoven – De Avondklok was de druppel – verandert in een waar slagveld. Relschoppers ontwaren temidden van vreedzame protestanten en gaan op de vuist met de ME, gooien stenen, plunderen winkels, steken auto’s in brand. Neufeglises gesloopte Primera wordt symbool van waarschijnlijk de grootste Nederlandse rellen sinds 1980.

De Nijmeegse burgemeester Bruls verdedigt De Avondklok. “De rellen kan je wijten aan enkele duizenden gasten, meer niet.” Het was een lange winter geweest, zegt Bruls. Mensen konden niet naar buiten, stoom afblazen bij het sporten of op de tribune van een voetbalwedstrijd. “Voor hen was De Avondklok slechts het houtje om hun vuur op te branden.”

De politie treedt op tegen relschoppers in Rotterdam (foto: ANP)

Ook Neufeglise wil De Avondklok niet als zondebok aanwijzen, ook al krijgt ze nog steeds buikpijn en raakt ze overvallen door walging als ze eraan denkt dat mensen haar winkel in brand wilden steken, terwijl daarboven zes appartementen zitten. “De Avondklok was een maatregel om het coronavirus de wereld uit te helpen. Die mogen we hier niet voor laten opdraaien.”

De rellen hebben volgens Neufeglise daarnaast niet alleen de slechtste kant van Nederland in crisistijd laten zien, maar ook de mooiste. Twee dagen na de rellen, wordt via een crowdfundingcampagne meer dan honderdduizend euro ingezameld om haar winkel te heropenen. Koning Willem-Alexander komt langs. En nog steeds – nu de herbouwde winkel weer enkele weken open is – brengen stadsgenoten soms een Bossche bol, om haar een hart onder de riem te steken. 

Voor De Avondklok breekt al snel een voortvarende jeugd aan. Hoewel het de meest ingrijpende maatregel is, blijkt het volgens Bruls wel de makkelijkste om te handhaven. Het is ingewikkeld om mensen in een park te bekeuren omdat ze geen anderhalve meter afstand houden. De Avondklok blinkt al op jonge leeftijd uit in haar helderheid: ze geldt voor iedereen, op een helder tijdstip, met duidelijk controleerbare regels.

Boa-teamleider Robin Caster uit Beverwijk herinnert zich de eerste avond dat hij De Avondklok met collega’s mocht handhaven. Op het Stationsplein in het Noord-Hollandse stadje heeft hij met vijf collega’s positie genomen, klaar om voetgangers, fietsers bromfietser in ‘een soort fuik’ aan de kant te zetten. Ook voor Caster brengt De Avondklok iets volstrekt nieuws, iets anders dan dronken ruzies en vechtpartijen op de markt op zaterdagavond. “We vroegen mensen waar ze vandaan kwamen, waar ze naartoe gingen. Ik heb het als een leuke avond ervaren.”

Tuurlijk: Caster schrijft aan het begin aan de meeste overtreders een proces-verbaal uit, waar een boete van 95 euro uit zou volgen. En ja: soms worden hij en zijn collega’s voor NSB’er, SS’er of Gestapo uitgescholden, recht in hun gezicht. “Dat doet iets met je. En met het team.” Maar de meeste mensen, zegt Caster, reageren begripvol. “Vaak waren ze bang dat ze een strafblad kregen. Dan stelde ik ze gerust door te zeggen dat de boete daarvoor veel te laag was.”

Ondertussen op de Veluwe geniet hondenbaasje Lissa Agema (45) ‘intens’ van De Avondklok. Ze woont in een landelijk gebied tussen Apeldoorn en Zwolle, waar ze normaal ’s avonds regelmatig de stuipen op het lijf wordt gejaagd door langs scheurende auto’s, als ze haar vier beagles uitlaat. Eentje is getraumatiseerd, legt Agema uit, en moet na zo’n roekeloze chauffeur over de Veluwe nog lang bijkomen. “Sinds De Avondklok hebben we daar geen last meer van.”

De Avondklok blijkt niet alleen voor hondenbaasjes een zege. Ook veel inwoners van de hoofdstad genieten. “De stilte is heerlijk”, zegt Pia in de Facebookgroep Amsterdam Durft Te Vragen. “Ik vindt het super”, reageert Marjolein. “Het is stil in mijn straat en ik kan daardoor veel beter slapen.” Lydia (37) vindt het vooral heerlijk dat haar bezoek – gedwongen door de avondklok – ’s avonds op tijd weer weggaat. “Heb ik nog even wat me-time.” Andere Amsterdammers beleven juist memorabele Avondklok-logeerpartijtjes, schrijven ze in de groep. Larissa (29) blijft tien keer bij een vriend slapen, waar ze anders naar huis was geweest. “We hebben mooie gesprekken gehad die we anders nooit gevoerd hadden.” 

Terwijl de steden slapen, logeren, me-time hebben of de liefde bedrijven, fietsen voedselbezorgers op straat om nachtelijke honger te vervullen. “Het voelde speciaal”, zegt bezorger Martijn Müller (37). “De hele stad is uitgestorven, maar jij gaat, en mág!” Sommige avonden, geeft Müller toe, voelt hij zich “een strijder in de laatste uurtjes”, vooral als hij voedsel bezorgt aan kwetsbaren, die weinig naar buiten durfden. “Het is een hele bijzondere tijd geweest.”

Maar ondertussen wordt vanuit de luwte een aanslag op De Avondklok beraamd. Jeroen Pols, jurist van de maatregelsceptische actiegroep Viruswaarheid, bereidt een rechtszaak voor waarmee hij voor eens en voor altijd met De Avondklok wil afrekenen. In zijn ogen, en in die van Viruswaarheid-voorman Willem Engel, is ze geen engel, maar een duivel. “De Avondklok is onderdrukking”, zegt hij nu telefonisch. “Een teken van een totalitaire staat.”

In zijn eigen leven heeft hij weinig last van haar, zegt Pols. “Maar vrijheid betekent niet dat je van die vrijheid gebruik moet maken. Het gaat erom dat je de vrijheid hebt – dat je er gebruik van kán maken. De Avondklok geeft voor veel mensen een enorm gevoel van onvrijheid.” Pols schrikt er vooral van dat andere Nederlanders De Avondklok zo makkelijk in hun levens verwelkomen. “De vrijheid om je huis te verlaten wanneer je wilt is toch de basis van de vrije democratische samenleving?” Hij ziet het als zijn ‘plicht’ om haar te stoppen. Juridisch zit ze namelijk niet goed in elkaar, zegt Pols.

Jurist Jeroen Pols (links) en Viruswaarheid-voorman Willem Engel tijdens een rechtszaak tegen de avondklok (foto: ANP)

De meeste Viruswaarheid-zaken draaien uit op verlies. Wanneer de voorzieningenrechter in Den Haag Viruswaarheid half februari plots gelijk geeft, en een streep trekt door de avondklok, is dus iedereen verrast. “Dat had ik zelf ook niet verwacht”, zegt Pols, “dat een rechter in Nederland de moed hiervoor heeft.” De Avondklok mocht volgens de rechter alleen worden uitgeroepen in een noodtoestand, daar was volgens hem nu geen sprake van. Als De Avondklok het zwaarste wapen van de overheid tegen het virus is, zoals OMT-man Hoebe zegt, dan heeft de actiegroep haar nu uit de lucht geschoten. Zo lijkt het althans.

De staat gaat in hoger beroep tegen de uitspraak en wint. De juridische basis was toch in orde, oordeelt het gerechtshof. Hoe Pols terugkijkt op zijn verloren duel met De Avondklok? “Dat we bij het hoger beroep in het ongelijk zijn gesteld, is eigenlijk een grotere winst dan de eerste overwinning. Het laat zien dat ons systeem niet meer werkt. Dat machtspolitiek wint.”

Door alle media-aandacht zijn veel Nederlanders ‘wakker’ geworden, denkt Pols. Ze zouden De Avondklok na die zaak niet langer zien als noodzakelijk kwaad, of goed, maar als een onwettig bastaardkind.

Of de Viruswaarheid-aanslag echt het kantelpunt was voor De Avondklok valt niet te zeggen. Wat duidelijk is, is dat wanneer het voorjaar in bloei raakt, De Avondklok juist begint af te takelen. Het draagvlak neemt af, volgens een peiling van EenVandaag begin maart, zeker na wéér een verlenging door het kabinet. Het wordt ’s avonds drukker op de weg, ziet Pols wanneer hij na negenen naar Duitsland rijdt. Ook maaltijdbezorger Müller, deskundige op het gebied van nachtelijke bewegingen, ziet mensen na die eerste maand “steeds meer terug naar normaal gaan.” De pubertijd, adolescentie en een vermoeiende periode als jonge grootgezinsmoeder van De Avondklok lijken in een vingerknip voorbij.

In het kleine Wageningen maken studenten er een sport van om ’s avonds toch naar feestjes te gaan, naar huis te sluipen en te ‘rennen’ als er plots politie opduikt. Boris (19), die niet met zijn achternaam in de krant wil omdat hij zelf ook regelmatig over bosjes is gesprongen, legt uit dat veel studenten niet gecharmeerd waren van De Avondklok. “We vonden het onlogisch. Je bent met een paar jongens eten, en moet om negen uur thuis zijn. Maar als je besmet zou worden, was dat toch al gebeurd?” Het ‘rennen’ voor De Avondklok is daarnaast meer dan een spannend studentenavontuur. Tweedejaarsstudent Jelle Blans (19) doet het “letterlijk omdat ik sociaal contact zó mis, dat ik bereid ben het risico van een boete te lopen.” 

De Avondklok loopt meer scheuren op. Knaldrangers ontdekken de Uber-loophole: Uberchauffeurs als geheime koetsen om De Avondklok te omzeilen. Werkgevers worden los met avondklokverklaringen – na uit de hand gelopen bedrijfsborrels is zo’n papiertje snel uitgeprint. Zelfs drugsdealers ritselen verklaringen – bijvoorbeeld omdat ze voor hun ouders moeten zorgen – en appen klanten vrolijk dat ze weer vierentwintig uur per dag beschikbaar zijn.

Wanneer De Avondklok versoepelt naar tien uur, ziet de Beverwijkse boa Coster dat haar laatste uur geslagen heeft. In het kleine Beverwijk hield iedereen zich er tot dat moment grotendeels aan, zegt hij. “Maar toen het tien uur werd, merkten we dat mensen moe werden van de regels. Groepjes jongeren hingen ineens om half elf nog op straat.”

De Avondklok kan terugkijken op een levensduur van ruim drie maanden. En een opbrengst van ruim zeventigduizend politieboetes, samen goed voor zo’n zeven miljoen euro. Wat dat betekent voor het opgeschorte politiewerk, moet nog blijken. Haar doel van tien procent minder besmettingen heeft ze volgens OMT-lid Hoebe behaald, in samenwerking met de één-bezoekersregeling tenminste. De Nijmeegse Bruls vindt het nu tijd dat De Avondklok verdwijnt. “Het was de zwaarste maatregel. Dan is het ook logisch dat je daar als eerste mee stopt.”

Jurist Jeroen Pols wil over een ‘in memoriam’ of een ‘overleden’ Avondklok niets horen, zegt hij. “De Avondklok is niet dood. Hij is ingetrokken, en kan elk moment weer ingezet worden.” In een nieuwe rechtszaak probeert hij dat koste wat kost onmogelijk te maken, belooft hij. Hoogleraar Hoebe noemt het ‘uitgesloten’ dat De Avondklok deze crisis terugkomt. “Laten we eerlijk zijn, kijkend naar de groeiende groepsimmuniteit, vaccinaties en het weer: dat is ook niet meer nodig.”