Op haar bureau aan de Rijksuniversiteit Groningen staat een iconische foto van de Britse actrice Judi Dench. Tot ver in de zeventig speelde die de kribbige baas van James Bond in ‘Skyfall’, net zo makkelijk als ze lady Macbeth vertolkte. Van zo’n voorbeeld wordt de hoogleraar sociologie blij. Nardi Steverink is gespecialiseerd in ‘succesvol ouder worden’ en werkte mee aan het Trouw-project ‘De yep van tegenwoordig’.

Het geheim van een mooie oude dag zit ’m wat Steverink betreft in het gevoel nuttig te blijven, in een zinvol bestaan, ertoe doen, ook al ben je met pensioen. Nou kunnen we niet allemaal in de voetsporen van Dench treden. Toch blijkt uit onderzoek van I&O Research in opdracht van Trouw dat veel Nederlanders met pensioen niet op een Zwitserlevengevoel zitten te wachten. Ze willen een zinvolle bijdrage aan de samenleving leveren, op wat voor manier dan ook.
“Ik vind het opvallend én belangrijk dat weliswaar zes op de tien ouderen eerder willen stoppen met werken”, zegt Steverink, “maar dat ook zeven op de tien mensen aangeven maatschappelijk actief te willen blijven.” Die houding leidt volgens haar tot een betere kwaliteit van leven en stelt afhankelijkheid uit.

Steverink: “Het probleem is dat wij geen rollen hebben voor mensen in deze levensfase. Toen het pensioen ooit werd bedacht, was de levensverwachting vanaf de pensioenleeftijd zo’n vijf jaar. Tegenwoordig leggen we onze gepensioneerden een verplichte vakantie van vijftien jaar op. En ze zijn helemaal op zichzelf aangewezen om die nuttig in te vullen.”

De periode tussen ons pensioen en het moment dat we afhankelijk worden van zorg, is door de jaren heen zo spectaculair verlengd dat de Raad voor Volksgezondheid en Samenleving (RVS), een adviesorgaan voor het kabinet, spreekt over een extra derde levensfase. Daarin zijn we gemiddeld gezonder, rijker en hoger opgeleid dan vroeger. De raad bakent de groep van vitale ouderen af met een harde ondergrens (het pensioen), en een zachte bovengrens (het moment dat iemand zorgafhankelijk wordt).

Deze young elderly persons (yeps), zoals Trouw deze groep heeft gedoopt, zijn te vergelijken met het cohort 65- tot 80-jarigen dat het Centraal Bureau voor de Statistiek aanhoudt. Daar hebben we er in Nederland 2,4 miljoen van, zo’n 14 procent van de bevolking. Die groep is sinds 1950 verdubbeld. En die groei zet door. Rond 2050 zullen er in ons land voor het eerst meer ouderen (50-plus) dan jongeren zijn.

Tegengesteld aan de sterke toename van het aantal yeps en ‘oudere ouderen’, neemt de komende jaren het aantal professionele en informele zorgverleners in razend tempo af. In 2040 al loopt het arbeidstekort alleen al in de ouderenzorg op tot 350.000 personeelsleden. In de informele zorg gaat het al niet veel beter. Op dit moment zijn er nog vijftien potentiële mantelzorgers op elke 85-plusser, in 2040 nog maar zes.

Kort gezegd, de yeps die morgen met pensioen gaan, mogen dan met een Zwitserlevengevoel in de camper willen stappen, als zij over vijftien of twintig jaar hulpbehoevend worden, is er niemand die voor hen zorgt. Nu al is het adagium van de overheid: woon thuis zo lang het kan. Dat zal in 2040 alleen maar indringender klinken.

Dit zou een somber verhaal worden, als de yep van tegenwoordig niet zoveel mogelijkheden had om deze uitdaging zelf ter hand te nemen. De gemiddelde yep heeft een goed gevulde portemonnee. In 2017 stonden huishoudens met hoofdkostwinners van 65 tot 75 jaar bovenaan de lijst met een vermogen van 124.300 euro. Geld schept mogelijkheden: je kunt er je woning mee aanpassen of extra zorg inkopen.

Bovendien is iedere nieuwe generatie ouderen hoger opgeleid dan de generatie ervoor. De voorspelling is dat in 2040 ongeveer 32 procent van de yeps hoger opgeleid is en in 2060 zelfs 45 procent, tegen 21 procent nu.

Hoger opgeleiden zijn gezonder en leven langer, waardoor de derde levensfase nog meer uitdijt. Ook zijn ze maatschappelijk actiever. Bijna 60 procent doet aan vrijwilligerswerk, tegenover 38 procent van mensen met een lage opleiding. Die groeiende activiteit zal een belangrijke rol spelen in wat hoogleraar Steverink steevast de zelfmanagementvaardigheden van burgers noemt. Yeps zijn volgens haar heel goed in staat om voor zichzelf én anderen te zorgen. Ze moeten wel.

Met het oog op de toekomst kunnen mensen die met pensioen gaan of dat al zijn twee zaken zelf aanpakken, zegt ze. Zorg dat je als yep een actief, creatief en zinvol leven leidt. Eenzaam achter de geraniums zitten, is net zo slecht als roken. Het scheelt acht jaar op een leven. Door dóór te leven, ook als werken niet meer verplicht is, schuift de leeftijd waarop we van zorg afhankelijk raken naar achteren. Gemiddeld dan: we kunnen natuurlijk allemaal een ernstige ziekte krijgen.

Daarnaast kunnen yeps anticiperen op de tijd die (hopelijk voorlopig nog niet) komen gaat. Ze kunnen de regie nemen door een goed netwerk van kennissen en vrienden op te bouwen. Of door te zoeken naar een levensloopbestendige woning in een omgeving met de juiste voorzieningen, met andere ouderen, of juist met jongeren. Voor yeps zonder eigen woning zullen corporaties die taak op zich moeten nemen.

Dat is allemaal mooi bedacht, maar de werkelijkheid is anders. Uit het onderzoek van I&O Research blijkt dat 55-plussers vóór hun pensioen en 67-plussers na hun pensioen zich nauwelijks bewust zijn van die toekomst waarin ze zelf de regie moeten nemen. Steverink: “Het verbaast mij niet, maar je vraagt je wel af hoe dat nou kan. Een forse meerderheid zegt dat zijn huis niet geschikt is om oud in te worden, maar bijna niemand die zich afvraagt of daar iets aan gedaan moet worden. Hetzelfde geldt voor een forse meerderheid die stelt dat de overheid verantwoordelijk is voor de zorg, terwijl de werkelijkheid zal zijn dat zij éérst een beroep moeten doen op het eigen netwerk. De helft van de ondervraagden stelt dat ze geen beroep willen doen op de kinderen.” Terwijl die waarschijnlijk de laatste mantelzorgers zijn die nog resten.

En dan heeft Steverink het nog niet over de kloof tussen hoog- en laagbetaalden. Laagbetaalden maken zich veel meer zorgen over de tijd die komen gaat en de helft van de mensen met een minimum inkomen zegt dat het leven niet meer hoeft op het moment dat zij afhankelijk worden. “Dit onderzoek toont aan dat die kloof verdiept. Ouderen gaan een onzekere tijd tegemoet. Als je minder geld hebt, betekent dat ook dat je minder zelfredzaam bent. Zelfs sociale activiteiten kosten geld.”

Rijkere ouderen hebben, naast een dikkere portemonnee, vaak meer contacten en interesses, zegt Steverink. Op alle gebieden hebben zij een breder en rijker leven. “Armere mensen zijn al beperkt in hun mogelijkheden en als ze dan ook nog afhankelijk worden zeggen ze: voor mij hoeft het niet meer. Zo moeten we dit antwoord duiden.”

Ondanks deze uitkomst noemt Kees Penninx, adviseur op het gebied van de ouder wordende samenleving, de derde levensfase ‘het geschenk van de eeuw’. “Ook omdat het ons beter lukt om gezonder ouder te worden en de laatste fase met kwetsbaarheid en afhankelijkheid uit te stellen en te verkorten.”

Maar, stelt hij met Steverink, we weten niet hoe we dit cadeau moeten uitpakken. Na de pensioenleeftijd heerst er een beleidsmatige leegte die zorgt dat we de yep-fase vaak ten onrechte problematiseren. “Toch verzet ik me met kracht tegen het misery-perspectief van zwak, ziek en misselijk. En tegen frames als grijze tsunami. Die derde levensfase is juist een bron van talent, van kennis en levenservaring die de samenleving hard nodig heeft.”

Maar dan moet die bron wel aangeboord worden. Volgens Penninx is dat nog een hele opgave. “Vijftigers en zestigers hebben helemaal geen zin om daarover na te denken”, zegt hij. “Zolang zij hun leeftijd ontkennen, zijn ze jong.”
Hij noemt dit het Mick Jagger-effect. Deze groep zit niet te wachten op leefstijladviezen, zoals stoppen met roken en meer bewegen. Penninx trouwens ook niet. “Beleidsmakers kunnen hun boodschap beter ‘via de band spelen’; niet dwingend, maar indirect en positief. Leg nadruk op hun ambities en nodig hen uit voor dingen die ze leuk vinden, die ze goed kunnen, zolang ze er maar blij van worden. Maar wijs niet met het vingertje, dan ben je ze kwijt.”

Veel mensen vinden het makkelijker om iets te geven dan iets te ontvangen, gaat Penninx verder. “Stimuleer dat. Ik zie veel babyboomers die zich met grote kennis van zaken enthousiast op allerlei burgerinitiatieven werpen. Ze richten hun dorp opnieuw in, stichten een zorgcoöperatie of zijn bezig met de energietransitie. Geef die mensen de ruimte.”

Anders ligt, meent Steverink, ‘hedonistisch gedrag’ op de loer. “Trap als yep niet in de valkuil van het alleen maar genieten”, zegt ze. Ook als je niet meer hoeft, is het goed regelmatig iets te doen wat moet. Je nuttig blijven voelen heeft ook met moeten te maken, net als tandenpoetsen, zegt ze.

Al wil ze beslist niet betuttelen. Iedereen moet zijn eigen keuzes maken, maar hangen is ook voor yeps niet goed. Ze wordt gesteund door de ervaringen van de deelnemers aan het Trouw-onderzoek. Mensen die nog met pensioen moeten gaan, hebben reizen hoog op het wensenlijstje staan. Als ze eenmaal met pensioen zijn, zakt dit verlangen snel. Na een jaar of wat hebben ze het buitenland vanuit de camper wel gezien. En wat dan?

Ook vanuit het perspectief van de overheid en werkgevers is het zonde om een groot deel van de bevolking af te schrijven, vindt Steverink. “Als je kijkt waarom mensen vervroegd met pensioen willen, blijkt de reden niet alleen de versleten rug maar ook het overbelaste hoofd.” Werknemers zijn de druk van onregelmatige diensten zat en kunnen ook de technologische ontwikkelingen niet bijbenen, terwijl ze zich ergeren aan het apenrotsgedrag van jongere collega’s.

“Veel oudere werknemers voelen zich niet meer gewaardeerd en ze missen de autonomie in hun werk. Daar kunnen werkgevers met relatief eenvoudige ingrepen iets aan doen. Als ze functies creëren die flexibel zijn en in deeltijd, in combinatie met een zekere autonomie en een aangepast salaris, blijven waardevolle krachten behouden. Die werknemers zelf houden een zinvol bestaan. Op die manier kan de pensioengrens enorm flexibel worden. Daar heeft iedereen wat aan.”

Ouderenzorg-hoogleraar Henk Nies van de Vrije Universiteit in Amsterdam, is daar groot voorstander van. “Ik vind dat je tot aan je pensioen moet blijven werken en ook dat de pensioenleeftijd moet meegroeien met de levensverwachting. Maar als de samenleving verwacht dat mensen langer actief blijven, moeten we dat werk wel anders inrichten. We kennen allemaal het voorbeeld van de stratenmaker die op zijn vijftigste al helemaal op is. Had die man op zijn veertigste geen behanger of een goede timmerman kunnen worden? Of misschien past de zorg wel bij hem.”
Nies pleit voor een levenslange leerbeurs die iedere werkende op elk moment kan aangespreken. Want waarom zou een langer leven alleen voor hoger opgeleiden zijn? Een stratenmaker heeft amper gestudeerd, maar die kan zijn beurs inzetten om in zijn latere jaren passender werk te krijgen.

Steverink maakt zich, net als Nies, de meeste zorgen over armere ouderen met minder kansen. Het is in deze neo-liberale tijden misschien geen populaire stelling, maar Steverink concludeert dat het beleid voor deze groep niet werkt. Het kabinet vindt dat informele netwerken de zorg op zich moeten nemen, maar ouderen willen dat vaak niet, áls ze al zo’n netwerk hebben.

De overheid moet in die gevallen een vangnet zijn, vindt ze. “We hebben net alle verzorgingstehuizen afgebroken. Die waren misschien ook niet goed omdat mensen daar als bonbons in het doosje lagen, steeds meer afhankelijk van de zorg die werd aangeboden. Maar een verzorgingstehuis nieuwe stijl, met meer autonomie voor bewoners, kan goed zijn, zeker voor de sociale contacten. En ook als we kijken naar de toename van dementie.”

Maar dan hebben we het al over de laatste, vierde levensfase. Vooralsnog richt Steverink zich op de derde, waarin de energie van actrice Judi Dench rondwaart. Dan moet de yep van tegenwoordig daar wel iets mee doen.