Het aantal kilometers hek aan de buitengrenzen van Europa neemt al jaren toe. De hekken zijn bedoeld om grenzen te beschermen en migranten die richting het continent trekken tegen te houden. Grenshekken waren een tijdje uit de mode, maar in Brussel is de discussie over het instrument niet langer taboe. Afgelopen maand kondigde voorzitter van de Europese Commissie Ursula von der Leyen aan dat de buitengrens van de EU met Europees geld versterkt gaat worden. Het zijn opvallende woorden, want dezelfde Von der Leyen kondigde drie jaar terug aan dat Europa in 2050 het eerste klimaatneutrale continent moet worden. Daarbij hoort het verbinden van natuurgebieden, die zich vaak aan de buitengrenzen van Europa bevinden.

Hekken zijn van invloed op het leefgebied van dieren die in de grensgebieden leven. Ervaringen uit het verleden laten zien wat die hekken concreet betekenen voor de natuur en de dieren. Zo vermijden edelherten 35 jaar na het verdwijnen van het IJzeren Gordijn nog altijd de grens tussen Tsjechië en Duitsland. Vroeger stonden daar elektrisch geladen hekken.

Hieronder een fotografische zoektocht naar het effect van grenzen en grensbeveiligingsmaatregelen op migratie van dieren en natuur. De reis gaat langs een deel van de buitengrens van de Europese Unie: van de Zwarte Zee naar de Ionische Zee en voert via het voormalige IJzeren Gordijn langs de grenzen van Turkije, Bulgarije, Griekenland, Noord-Macedonië en Albanië. Dit gebied heeft een lange gemeenschappelijke geschiedenis en is in ecologisch opzicht verbonden. Het bestaat uit ondoordringbare bossen, rauwe gebergtes en wild stromende rivieren. Die vormen natuurlijke grenzen. De natuur is juist in de grensgebieden ongerept, omdat die vaak verder weg liggen van de machtscentra.

Berg bij het Bulgaarse dorpje Gorno Kapinovo nabij de grens met Griekenland. De berg is niet alleen een barrière tussen landen, maar ook tussen klimaatzones.

Juist in grensgebied is de natuur ongerept

Vladimir Dimitrov, al twintig jaar bosbeheerder in het Strandzha-natuurgebied in Bulgarije, kan daarover meepraten. “Als je eenmaal bent geweest laat de Strandzha-berg je nooit meer los”, zegt Dimitrov. “In Strandzha komen soorten voor die nergens anders in Europa zijn. Dit komt omdat het onderdeel is van de ecologische verbinding tussen Azië en Europa, die als halve maan langs de Zwarte Zee loopt.”

Aan de andere kant van de grens, in Turkije, neemt Selcuk Aslan een selfie met het bord waarop ‘verboden zone’ prijkt. Aslan werkte voorheen als manager, maar besloot een paar jaar terug zijn baan op te geven en zich in te zetten voor natuurbescherming. Hij loopt richting de Rezovo-rivier. Deze vormt de grens tussen Turkije en Bulgarije. Aslan toont de historische brug die in het verleden de twee landen verbond. Dat hij daarvoor stiekem het streng verboden terrein betreedt – met het risico op arrestatie – lijkt hem weinig te doen.

De brug is ingestort en in de verte staat het Bulgaarse grenshek, verscholen achter de bomen. Met de bouw van dit 3 meter hoge hek dwars door het Strandza-natuurgebied en langs de hele Bulgaarse grens moeten de migranten uit Turkije tegengehouden worden.

Griekse militaire truck bij de Turkse-Griekse grens.

Vooral grote zoogdieren hebben last van de hekken

De grens tussen Bulgarije en Turkije is niet de enige plek waar hekken zijn neergezet. Afgelopen jaren is er 2000 kilometer aan grenshekken en muren gebouwd in Europa. “De hekken stoppen de mensen niet, maar wel de dieren. Mensen kunnen met betonscharen of ladders alsnog de grens over, maar de dieren kunnen dat niet”, zegt Aslan uit.

Het zijn volgens Aslan vooral de grote zoogdieren zoals herten, wolven en zwijnen, die niet van Turkije naar Bulgarije kunnen reizen en andersom. Zafer Kamay, de directeur van een Turkse overheidsorganisatie voor Strandzha-natuurbehoud, onderschrijft dat. “Het enige wat ze willen is de EU beschermen tegen mensen van buiten, het is verdrietig maar waar. Ondertussen gaat het aantal wilde dieren in het grensgebied flink achteruit.”

Dat is al zichtbaar in een aantal Turkse grensdorpjes. De populatie wilde zwijnen is daar flink afgenomen door de komst van de grenshekken. De wolven die in het gebied leven, hebben daardoor geen eten meer en nemen het vee in het gebied te grazen. “Alleen de vogels steken nog vrij over”, zegt Kamay.

‘Dit hek is gebouwd zonder enige kennis van zaken’

Terug aan de Bulgaarse kant zegt Ivan Kamburov, die in het Strandza-natuurpark werkt, dat het hek vooral is bedoeld als prestigeproject. “Ze hebben dit hek gebouwd zonder enige kennis van zaken. Ten oosten van het dorp Slivarovo is het al kapot. Het natuurpark Strandzha kent steile hellingen. En de rivier bij de grens staat bekend om haar boze karakter. Daar kan geen hek tegenop.”

Kamburov vertelt over de zeewind die door valleien langs de rivier waait en zo het klimaat regelt. “De zee is het hart, en de rivieren zijn de aderen. Nergens in Europa zijn zoveel verschillende habitats. De kust is gematigd en mediterraan, andere delen zijn juist jungle-achtige ondoordringbare bossen met overstromende rivieren, en er zijn ro­do­den­drons, beukenbossen en oude eiken. Het is heel divers.”

Met andere woorden: het natuurgebied Strandzha is niet met hekken te temmen. Desondanks maakt Kamburov zich zorgen. Want voor de bouw van het grenshek moesten grote stukken bos gekapt worden. “Ineens loopt er een zandstrook zonder bos dwars door de beschermde gebieden van het natuurpark.” Het gaat tegen de bestaande milieuwetgeving in, benadrukt Kamburov. “Voor de bouw hebben ze noodwetgeving ingezet.”

De genetische diversiteit van soorten neemt af

Jurist Arie Trouwborst benadrukt dat Bulgarije niet het enige land is dat milieuwetgeving aan de kant schuift om een grenshek te bouwen. “Onder het mom van het nationaal belang worden reguliere wetten voor natuurbescherming geschrapt.” Trouwborst deed onderzoek naar grensbewaking en milieuwetgeving. “Kennelijk heeft de natuur geen prioriteit. Juridisch gezien is dit echter niet houdbaar. Zelfs als de nationale veiligheid in het geding is, moet je in Natura 2000-gebieden altijd op zoek naar minder schadelijke alternatieven. Dus daar wringt de schoen wel.”

Een aantal lidstaten voldoet niet aan die verplichting, zegt Trouwborst. “Lidstaten kunnen hoge boetes opgelegd krijgen, maar dan moet de Europese Commissie wel besluiten hier een punt van te maken.” En dat gebeurt niet.

De effecten van de grenshekken op de mobiliteit van dieren, blijft onduidelijk. Dat dieren vast komen te zitten in het hek springt het meest in het oog. Maar belangrijker zijn de langetermijneffecten van de grensbarrières: groepen dieren en planten die gescheiden worden. De genetische diversiteit neemt af en dat heeft ook effect op de overlevingskans en de kans op erfelijke ziektes. Juist vanwege de klimaatverandering is het essentieel dat dieren zich kunnen verplaatsen en zich zoveel mogelijk kunnen aanpassen.

Een herder in hetzelfde natuurreservaat, bij de Turkse grens.

Deze publicatie is tot stand gekomen met steun van het Fonds Bijzondere Journalistieke Projecten (www.fondsbjp.nl) en het Postcode Loterij Fonds van Free Press Unlimited.