De werkelijkheid aan de grens waar Europa de ogen voor sluit

Hoe Europa migranten behandelt aan de grens

Als je maar lang genoeg volhoudt dat gras blauw is, en niet groen, wordt het dan op een gegeven moment vanzelf blauw? Uiteraard niet. Maar iemand beletten glashard te blijven beweren dat gras blauw is, dat is zo eenvoudig nog niet.

Zie hier in een notendop de problematiek rond de zogeheten pushbacks, waarbij landen aan de buitenkant van de Europese Unie vluchtelingen en migranten terug de grens overzetten, zonder hun de kans te ­bieden asiel aan te vragen. Internationale wetgeving en verdragen verbieden dat. Maar Italië en Malta doen het op open zee, ­Kroatië op het vasteland, en Griekenland en Spanje op allebei. EU-grensbewakingsdienst Frontex zou op zijn minst wegkijken en zo medeplichtig zijn. Althans, volgens de slachtoffers, mensenrechten- en hulpor­ganisaties, journalisten, onderzoekscollectieven, ombudsmannen. Op grond van ­talloze getuigenissen, beeldmateriaal te land, ter zee en in de lucht, en grondige data-analyse.

Onlangs publiceerde Amnesty International nog een goed gedocumenteerd rapport over de Griekse pushbacks aan de Turkse grens. Maar ook gezaghebbende internationale instanties als de VN-vluchtelingenorganisatie Unhcr, de Internationale Organisatie voor Migratie (ook van de VN) en de Raad van Europa trekken aan de bel. Sinds het begin van de coronapandemie tot begin mei werden zeker veertigduizend vluchte­lingen en migranten terug aan de EU-buitengrenzen overgezet, becijferde de Britse krant The Guardian. Direct of indirect vielen daarbij tweeduizend doden, door bijvoorbeeld verdrinking of uitdroging.

Op een motorloos vlot

Er zijn mildere varianten, waarbij de kustwacht golven maakt om te voorkomen dat bootjes vanuit Turkije Griekenland binnenvaren. Maar soms worden de migranten opgepakt en uitgezet terwijl ze zich al lang en breed in de EU bevinden. Er zijn verhalen van migranten die al in de Griekse stad Thessaloniki waren, en in een busje ­terug worden gebracht naar de grensrivier Evros. Tientallen migranten getuigen achteraf hoe zij al op de eilanden Lesbos en Samos waren aangekomen, en in een ­enkel geval zelfs al in officiële corona-­quarantaine verbleven, waarna ze werden opgepakt en op motorloze vlotten naar Turkse wateren werden gesleept. In Bosnië vertellen migranten hoe zij, op weg naar Italië of Oostenrijk, al in Slovenië waren toen ze werden opgepakt, naar Kroatië werden gereden en vervolgens de grens werden overgezet.

Vaak – in 90 procent van de gevallen volgens onderzoekers die The ­Guardian aanhaalt – is sprake van grof tot zeer grof geweld tegen de vluchtelingen en ­migranten. Voordat ze worden teruggebracht of -geduwd, worden ze routinematig afgeranseld, vernederd en uitgekleed. ­Bezittingen als geld en telefoons worden afgepakt. Onderzoekers spreken op grond van getuigenissen over gebeurtenissen in Griekenland van langdurige hardhandige mishandeling, vaak met metalen staven op naakte lichamen, ook bij vrouwen en kinderen, en onder water duwen. Ook vertellen slachtoffers hoe hun hoofd tijdens de mishandelingen werd vastgemaakt aan tralies van een cel, en hoe ze een helm op kregen, kennelijk om al te zichtbare verwondingen te voorkomen.

Daarna worden ze zonder eten, drinken en soms met nauwelijks kleren aan achtergelaten, aan de andere kant van de grens. Of dobberen ze uren op zee zonder motor en zonder mogelijkheden om hulp te zoeken. De Kroaten zouden zich aan soortgelijke praktijken schuldig maken. Ook daar melden vluchtelingen, terug in Bosnië, dat ze mishandeld zijn, soms seksueel. Sommigen kregen met spray een rood kruis op hun hoofd gespoten.

De hoeveelheid getuigenissen, verwondingen, kapotte telefoons en beeldmateriaal vormen samen zo’n consistent beeld, dat er wel sprake moet zijn van een systeem met een beleid erachter, en dat zelfs de VN spreken van ‘geloofwaardige aanwijzingen’ van pushbacks. Die als onwaar afdoen lijkt potsierlijk, maar de grenslanden blijven stug volhouden dat het gras blauw is. Kroatië houdt het vooral het bij simpele ontkenningen, Griekenland gaat in de tegenaanval en bestempelt het bewijsmateriaal als propaganda van Turkije en mensensmokkelaars. Bij de eigen bevolking gaat dat erin als koek, helemaal omdat veel van het beeldmateriaal door de Turkse kustwacht is gemaakt.

Kom ze dan zelf maar halen

Zelfs binnenskamers, tegen andere Europese diplomaten of ambtenaren, geven de landen geen krimp. En ze komen ermee weg. De Europese Commissie is weliswaar ‘zeer verontrust’, maar komt niet verder dan aandringen op verder onderzoek. Zelfs dat weigeren de grenslanden. “Kom ze dan halen en neem er zelf een paar op!” is de jij-bak die vaak klinkt als Grieken worden aangesproken op het grensbeleid. Nu gebeurt dat tot hun frustratie niet: Europese afspraken schrijven voor dat het land waar de vluchteling de EU binnenkomt al dan niet asiel verleent. 

En dat is precies waar de schoen wringt. De vluchtelingen en migranten willen niet naar Griekenland of Kroatië, maar naar West-Europa. Eenmaal in Griekenland kunnen ze, als ze daar geen asiel krijgen, proberen illegaal verder te reizen. Krijgen ze wel asiel, dan horen daarbij ook reispapieren waarmee ze alsnog naar West-Europa kunnen. Tijdelijk, maar in de praktijk blijkt het lastig ze terug te sturen naar Griekenland als ze langer blijven. West-Europa wil hen niet. En elke vluchteling die is teruggezet, legaal of illegaal, hardhandig of niet, klopt niet in West-Europa aan. Critici zeggen dat het daarom bewust beleid is om de pushbacks van de grensstaten te negeren.

Wat duidelijk is: de grenslanden vinden dat ze na jaren van migratieproblemen nog steeds in de steek gelaten worden. Want de steun van miljarden euro’s en allerhande experts ten spijt: het probleem blijft dat volgens de regels de grenslanden met alle asielzoekers blijven zitten. Dat is voor hen een prikkel om het heft in eigen hand te nemen. De eerste vijf maanden van dit jaar waren er 68 procent minder asielaanvragen in Griekenland dan dezelfde periode vorig jaar, zei de Griekse minister voor migratie Notis Mitarakis.

Voor de slachtoffers van de pushbacks lijkt de juridische weg vooralsnog de enige om hun rechten uit te oefenen. Mensenrechtenadvocaten op Lesbos hebben al enkele zaken aangespannen bij het Europees Hof voor de Rechten van de Mens. Maar dergelijke procedures duren lang, en veel asielzoekers hebben geen toegang tot juridische bijstand, of ze hebben simpelweg andere dingen aan hun hoofd dan hun recht halen. Bijvoorbeeld overleven in Bosnië, in mensonterende omstandigheden en zonder hulp.

De Europese Commissie wil een controlemechanisme aan de grens, maar hoe dat eruit moet zien is onduidelijk. Het Europees Parlement onderzoekt de rol van Frontex bij de pushbacks, maar zelfs als medeplichtigheid bewezen wordt, is het de vraag of dat de praktijken zal stoppen. Voorlopig kunnen de grenslanden straffeloos doorgaan en blijven beweren dat gras blauw is.