Wie bedwingt de Grote Zab?
tekst en fotografie Alex Kemman
Ze ontspringt hoog in de bergen van Zuidoost-Turkije. Gevoed door smelt- en regenwater stroomt ze naar de Koerdische regio van Irak. Daar, ten zuiden van Mosul, mondt de 400 kilometer lange Grote Zab uit in de Tigris: een van de twee grote rivieren in dit Tweestromenland, ofwel Mesopotamië. Een derde van het watervolume van de Tigris is afkomstig uit de Grote Zab. Die is daarmee cruciaal voor miljoenen mensen en dieren in het zuiden van Irak, waar het vrijwel nooit regent.
Het land tussen de Eufraat en Tigris droogt uit. Naast klimaatverandering eisen stuwdammen in Turkije, Iran en Irak benedenstrooms een zware tol. De Grote Zab is de enige grote rivier in de regio die vrij stroomt – nog wel. Er zijn tientallen stuwdammen in de rivier en haar zijtakken gepland, omdat staten en bedrijven haar als ongebruikt potentieel zien voor elektriciteitsopwekking en irrigatie.
De Grote Zab stroomt door een ruig afgelegen berggebied, moeilijk toegankelijk en bijna onmogelijk te controleren. Van oudsher zijn de bergen in deze grensregio de plekken waar rebellen zich ophouden en mensen naartoe vluchten tijdens de opeenvolgende conflicten die er woeden.
De bevolking leeft van kleinschalige landbouw, van schapen hoeden en van de kruiden en planten die de bergen te bieden hebben. Het merendeel van de natuur is onaangetast door menselijke activiteit, en de heldere rivieren en weelderige bergen staan in sterk contrast met het doorgaande conflict dat hier op de achtergrond speelt.
De Grote Zab vertelt een verhaal over de frictie tussen vrijheid en conflict. Families kunnen uitgebreid aan het picknicken zijn in een vallei, genietend van de natuur, terwijl in de bergen erachter Koerdische rebellen zich ophouden en Turkse en Iraanse bommen worden gedropt. Daarbij vallen regelmatig burgerslachtoffers. Wie goed kijkt, ziet overal sporen van conflict en voelt de verborgen spanning in het landschap.
Bekijk op de interactieve kaart hieronder waar de foto’s zijn genomen en lees meer achtergrondinformatie over de foto’s. Klik op de blauwe icoontjes voor meer informatie. De kaart werkt het beste op een desktop of via de landscapemodus van uw telefoon.
Het verhaal gaat dat zelfs Alexander de Grote niet door deze ruige bergen kon, onder andere door de rebellerende stammen. Dat er zoveel repressie en geweld is, laat zien dat deze regio zich nooit helemaal onder de duim heeft laten krijgen. Zoals zoveel bergachtige gebieden in de wereld.
Hoe afgelegen en onherbergzaam dit gebied ook is, de Grote Zab is toch van groot geopolitiek belang. De rivier is ideaal voor waterkrachtcentrales. Als alle plannen uitgevoerd worden, zal de snelst stromende rivier van Turkije verworden tot een serie stuwmeren die voorzien in 1100 megawatt elektriciteit voor 1,1 miljoen huishoudens op jaarbasis. In het Iraakse gedeelte van de rivier loopt het potentieel voor elektriciteitsopwekking zelfs op tot 4000 megawatt. In beide landen zijn tientallen stuwdammen gepland, onder meer door het Chinese bouwbedrijf de Gezhouba Groep. Die overweegt 10 miljard dollar in stuwdammen in Iraaks-Koerdistan te investeren, al blijft onduidelijk hoeveel van die plannen uiteindelijk verwezenlijkt zal worden.
De kosten van stuwdammen blijken in de praktijk vaak hoger dan voorzien en de levensduur van zo’n vijftig jaar niet waard. Daar staat tegenover dat stuwdammen door industrie en politiek vaak als ‘groen’ worden geprofileerd, wat leidt tot een nieuwe bouwdrift van de betonnen kolossen. Tegelijk klinkt de roep dat sommige rivieren vrij zouden moeten blijven stromen en bescherming verdienen. In de VS, Canada en Australië zijn ‘wilde rivier’-wetten aangenomen, waardoor stuwdammen niet worden toegelaten. De wetgeving heeft als doel om de functie van de rivieren voor nu en komende generaties te behouden. Sterker nog, er is een toenemend aantal stuwdammen dat ontmanteld wordt. Ook de Mesopotamische rivieren zijn van vitaal belang voor het leven van miljoenen mensen, en droogte en watertekort zijn onderliggende redenen geweest voor de oorlogen en ontheemding die het gebied teisteren.
Toch zijn dit soort ecologische of economische argumenten ondergeschikt aan de politieke argumenten: stuwdammen zijn instrumenten om een essentiële bron (water) te controleren, en daarmee het gebied en de bevolking die er woont. Sommige stuwdammen worden zelfs als ‘waterwapens’ gebruikt. Zo staat een aantal van de geplande stuwdammen bekend als ‘veiligheidsstuwdam’. Ze worden gebouwd om routes en schuilplekken van de PKK (de verboden Koerdische Arbeiderspartij) onder te dompelen en om een fysieke barrière aan de Turks-Iraakse grens te creëren.
In de jaren tachtig bediende het Ba’ath-regime van de Iraakse dictator Saddam Hussein zich van vergelijkbare tactieken, door anderhalf miljard dollar in de Bekhme-stuwdam te investeren. Dat moest de grootste stuwdam van Irak worden. Naast de economische opbrengsten zou deze stuwdam het leefgebied van de Koerdische Barzani-clan onderdompelen. Veel Koerden geloven dat deze stuwdam om die reden gebouwd werd, en ook om de Koerdische clans te verdelen. Tijdens de Koeweit-Irak-oorlog en de Koerdische opstand van de jaren ’90 werd het project stilgelegd. Doordat de Barzani-clan nu aan de macht is in de Koerdische Autonome Regio is de kans klein dat de stuwdam in deze grote vorm gebouwd zal worden. Al willen sommige Koerdische nationalisten juist wel dat de stuwdam gebouwd wordt, om de waterstroom naar Zuid-Irak te controleren en zo politieke druk uit te oefenen.
Zo wordt het waterbeleid gestuurd door etniciteit en nationalisme, ongeacht wie daardoor benadeeld wordt. In Mesopotamië doorkruisen de rivieren vier landsgrenzen en een wirwar aan bevolkingsgroepen. Maar het water brengt hen niet samen. In plaats daarvan wordt het gebruikt om mensen te verdelen en kortetermijnbelangen na te streven.
Volg ons: